نگاهی به مدل اقتصاد چرخشی و اجرای آن در شرکت توسعه آهن و فولاد گل‌گهر
یک رویکرد دو سر برد
اقتصاد چرخشی مدل جدیدی برای تولید و مصرف است که تضمینی بر رشد پایدار در طول زمان محسوب می‌شود. در واقع به‌کارگیری این مدل، بهره‌وری منابع، کاهش مصرف مواد خام و بازیابی ضایعات را از طریق بازیافت به دنبال دارد. گفتنی است که مزایای پیاده‌سازی این مدل تنها به حفظ محیط‌زیست که خود ارزش بزرگی به جهان اضافه می‌کند محدود نمی‌شود و بر توسعه اقتصاد محلی، ایجاد شغل و کاهش وابستگی به منابع نیز تاثیر به‌سزایی دارد. شرکت توسعه آهن و فولاد گل‌گهر نیز در مسیر جاری‌سازی این رویکرد گام نهاده و به نتایج قابل توجهی نیز در این زمینه دست یافته است. نتایج مثبت حاصل‌شده از به‌کارگیری اقتصاد چرخشی در شرکت توسعه آهن و فولاد گل‌گهر، چشم‌انداز روشنی را برای این شرکت ترسیم می‌کند.
امروزه جوامع بشری با روندها و چالش‌هایی مانند محدودیت‌های برخی از منابع، آلایندگی‌های زیست‌محیطی و رشد نامتوازن جمعیت مواجه هستند. موضوعی که موجب شده است که مفهومی مانند اقتصاد چرخشی و حرکت به سمت آن در جهان اهمیت یابد.
در دهه‌های اخیر اقتصاد چرخشی به عنوان رکن اصلی توسعه پایدار در حوزه‌های مختلف صنعت و جامعه بسیار مورد توجه قرارگرفته است. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته مانند چین و اتحادیه اروپا اقدامات مؤثری را در این زمینه انجام داده‌اند. اقتصاد چرخشی در مقابل رویکرد سنتی اقتصاد خطی قرار می‌گیرد. در مدل اقتصاد خطی، مواد اولیه و خام دریافت می‌گردد و پس از اجرای فرایندهای تولید، محصولات جانبی تولید شده به عنوان دور ریز محسوب می‌شود. اقتصاد چرخشی از نظام اقتصاد خطی پایدارتر است، چرا که به استفاده مجدد از محصولات جانبی به منظور افزایش سودآوری می‌پردازد. همچنین، به کاهش آلودگی‌های زیست محیطی کمک می‌کند. با این اوصاف استفاده از مدل‌های اقتصاد چرخشی به یک ضرورت در آینده تبدیل خواهد شد. در شکل‌های یک و دو شماتیک اقتصاد خطی و چرخشی نشان داده می‌شود.اقتصاد چرخشی مبتنی بر سه زیراصل است:
- بازیابی محصولات جانبی و حذف آلایندگی
- چرخش محصولات و مواد
- بازآفرینی طبیعت
پیاده‌سازی اقتصاد چرخشی
موضوع اقتصاد چرخشی اکنون یکی از محورهای مهم برنامه‌های اقتصادی جهان و کشورها محسوب می‌شود که هدف اصلی آن کمینه کردن ضایعات و بیشترین استفاده از منابع است. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته مانند چین و کشورهای عضو اتحادیه اروپا، اقدامات موثری را در زمینه اقتصاد چرخشی انجام داده‌اند. چین از اوایل دهه 2000، این مفهوم را در سیاست‌های صنعتی و زیست‌محیطی خود ادغام کرد. این کشور 2/3 میلیارد تن محصولات جانبی صنعتی در سال 2014 ایجاد کرد که 2 میلیارد تن از آن در قالب برنامه‌های اقتصاد چرخشی با روش‌های مختلفی بازیافت شد. همچنین به منظور تحقق اقتصاد چرخشی در اتحادیه اروپا، یک برنامه عملیاتی با عنوان «بستن حلقه» تدوین شده است. این برنامه عملیاتی بر روی اقدامات مرتبط با اقتصاد چرخشی و با ارزش افزوده بالا در سطح اروپا متمرکز است. همچنین در حوزه کشورهای خلیج فارس برنامه‌های اجرایی در حوزه توسعه اقتصاد چرخشی در صنایع معدنی و فلزی، از سال 2010 به صورت جامع آغاز شده است. استراتژی امنیت امارات متحده عربی تا سال 2036 با هدف کاهش مصرف آب آشامیدنی تا 20 درصد و افزایش استفاده مجدد از آب تصفیه‌شده به 95 درصد تا سال 2036 تدوین شده است. با این اوصاف به نظر می‌رسد که استفاده از مدل‌های اقتصاد چرخشی به یک ضرورت در آینده تبدیل خواهد شد.
در سال‌های اخیر در تحقیقی به بررسی مزایای قابلیت بازیافت فولاد جهت تحقق اقتصاد چرخشی پرداخته شده است. روش ارائه شده نشان داد که در هر یک کیلوگرم قراضه فولادی که در پایان عمر محصول بازیافت می‌شود، میزان 5/1 کیلوگرمی در انتشار گاز دی‌اکسید کربن، 4/13 مگاژول انرژی اولیه و 4/1 کیلوگرم کانی سنگ‌آهن صرفه‌جویی ایجاد می‌شود. با توجه به بررسي تحقیقات گذشته می‌توان گفت كه توسعه دانش اقتصاد چرخشي و اكولوژي صنعتي در كشور از سه جنبه اقتصادي، محیط‌زیستي و اجتماعي بسیار حائز اهمیت است.
یک تغییر حیاتی
در شرکت توسعه آهن و فولاد گل‌گهر سند اقتصاد چرخشی تدوین شده است که در ابتدا محصولات جانبی در کارخانجات احیا، فولادسازی، نورد گرم پیوسته و اکسیژن شامل نرمه آهن اسفنجی، لجن آهن اسفنجی، ریزدانه گندله، آب پساب صنعتی، سرباره فولادسازی، پوسته‌های اکسیدی، ته‌تاندیش و خرسک، حرارت اتلافی، نیتروژن ونت شده در کلد باکس و … شناسایی و نقشه راه برای بازیافت آن‌ها ارائه شده است.
به طور مثال در این شرکت به منظور بازیافت محصولات جانبی و تحقق اقتصاد چرخشی، ابتدا با مطالعات در حوزه بازیافت ریزدانه گندله و لجن آهن اسفنجی که از جمله محصولات جانبی کارخانجات احیا هستند آغاز گردید که پس از انجام فاز مطالعاتی، تولید نمونه از این محصولات جانبی در مقیاس آزمایشگاهی انجام گرفت. پس از اخذ نتایج مطلوب از بررسی نمونه‌ها در آزمایشگاه‌های مرجع، فاز بعدی در مقیاس پایلوت احداث شد. در فاز پایلوت، با استفاده از تجهیزات خط تولید بریکت‌سازی با ظرفیت 5 تن در ساعت به صورت پیوسته، بریکت های اکسایدی از ریزدانه گندله و لجن آهن اسفنجی با ابعاد و درصد ترکیب های متفاوت تولید گردید. بریکت اکسایدی تولید شده در کوره احیا مستقیم میدرکس شارژ شد و پس از طی فرایند احیا، بریکت احیا شده از پارامترهای کیفی مطلوب برخوردار بود. با توجه به موفقیت آمیز بودن نتایج فاز پایلوت، خط صنعتی این طرح در حال احداث می باشد که توانایی تبدیل این محصولات جانبی را به محصول با ارزش افزوده در مقیاس صنعتی دارد. با بهره برداری از این طرح علاوه بر اشتغال‌زایی و سودآوری قابل توجه، از صادرات این محصولات جانبی با قیمت پایین جلوگیری می‌شود و همچنین مشکلات زیست محیطی این محصولات، رفع می‌شود. امید است با توسعه سند اقتصاد چرخشی در شركت توسعه آهن و فولاد گل‌گهر، اصول و چهارچوب اقتصاد چرخشی در تمامی امور و فرآیندهای این شرکت جاری شود، تا این مجموعه بتواند از دست‌آوردهای اقتصادی، محیط‌زیستی و حفظ منابع استفاده لازم را ببرد و به عنوان اولین مجموعه صنعتی پایدار در کشور شناخته شود.
شکل 1. تصویر شماتیک از فرایند اقتصاد خطی
شکل 2. تصویر شماتیک از فرایند اقتصاد چرخشی
